نقش بازار صکوک در تامین مالی جهانی / سهم ناچیز ایران از بازار اوراق اسلامی

اقتصادآنلاین – سهیل بانی؛ امروزه اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در تامین مالی دولت‌ها و شرکت‌های کشور‌های مختلف و به ویژه کشورهای اسلامی نقش مهمی ایفا می‌کنند. در دنیای امروز ساختارهای مختلف صکوک، به خصوص ساختارهای ترکیبی آن در حال طراحی است و هر روز بر تنوع این ابزارهای مالی افزوده می‌شود. این گزارش بازار صکوک را از دیدگاه‌های مختلف و از ابتدای سال 2001 تا انتهای سال 2019 بررسی می‌کند. همچنین می‌توانید برای آشنایی با انواع صکوک و کاربرد آن، این گزارش را مطالعه کنید.

بازار جهانی اوراق بهادار اسلامی

در سال 2019 بیش از 145میلیارد دلار صکوک جهانی (اعم از داخلی و بین‌المللی) منتشر شد که این مبلغ با رشدی 18 درصدی نسبت به سال 2018 همراه بوده است. به این ترتیب حجم کل صکوک منتشره جهانی از سال 2001 تا 2019 بالغ بر هزار و 246میلیارد دلار رقم خورده است. همچنین مقدار فروش صکوک در سال 2019، رکورد فروش سالانه اوراق که در سال 2012 ثبت شده بود را شکست. در سال 2019، صکوک منتشره در دست دارندگان، به رقم 551میلیارد دلار می‌رسد که در مقایسه با سال 2018 با رقم 49 میلیارد دلار، نشان از علاقه روزافزون به بازار صکوک دارد.

این افزایش حجم انتشار در سال 2019 به واسطه انتشار مستمر اوراق توسط کشورهای آسیایی، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، کشورهای آفریقایی و برخی مناطق دیگر رقم خورد. با وجود اینکه کشور مالزی همچنان در بازار صکوک پیشرو است اما سهم اندونزی، امارت، عربستان سعودی و ترکیه با رشد خوبی همراه شده است.

با بررسی ناشران عمده می‌توان دریافت که در سال 2019 همچنان بیش‌ترین حجم انتشار صکوک توسط دولت‌ها و یا شبه دولت‌ها بوده است. 63درصد از کل صکوک منتشر شده از سال 2001 تا 2019، مربوط به صکوک مرابحه بوده است. با این وجود در سال 2019، صکوک وکالت با 41درصد، بیشترین سهم را از انواع صکوک جهانی به خود اختصاص داد. پس از آن صکوک مرابحه با 24درصد و صکوک اجاره با 11درصد در رده‌های بعد قرار گرفتند. این تقسیم بندی برای ایران کمی متفاوت است. اوراق منفعت با تخصیص 39درصد از بازار صکوک ایران در سال 2019 پیشتاز است. پس از اوراق منفعت، اوراق اجاره و اجاره سهام با 17درصد قرار می‌گیرند.

از مجموع صکوک جهانی سال 2019، 38 میلیارد دلار آن مربوط به صکوک بین‌المللی بود که این مبلغ 6میلیون دلار بیشتر از سال 2018 ثبت شد. در سال 2019، بیش از 76درصد صکوک بین‌المللی با سررسید بلندمدت و 24 درصد آن با سررسید کوتاه مدت منتشرشده است. لازم به ذکر است حجم کل صکوک منتشر شده بین‌المللی تا سال 2019 تقریبا برابر با 290 میلیارد دلار بوده است.

از رویدادهای مهمی که منجر به رشد و موفقیت بازار بین‌المللی صکوک در سال 2019 شد، می‌توان به انتشار بیش از یک میلیارد دلار صکوک سبز توسط بانک توسعه اسلامی اشاره کرد. همچنین انتشار 2.5میلیارد دلار صکوک ترکیبی توسط وزارت دارایی عربستان سعودی و دو میلیارد دلار صکوک اجاره بدست وزارت دارایی ترکیه، از مهم‌ترین دلایل رشد بازار بین‌المللی صکوک در سال 2019 بود. لازم به ذکر است صکوک سبز یا صکوک دوست‌دار محیط زیست، آن دسته از اوراق بهاداری هستند که جهت تامین مالی پروژه‌هایی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر و یا دوست‌دار محیط زیست منتشر می‌شوند.

در سال 2019، 107میلیارد دلار صکوک داخلی منتشر شد که در مقایسه با سال 2018، رشد 19درصدی را رقم زده است. بخش عمده این مقدار، مربوط به مشارکت بازار مالزی به ارزش 54 میلیارد دلار بود. پس از آن عربستان سعودی با 19میلیارد دلار، اندونزی با 17میلیارد دلار و ترکیه با 8.8 میلیارد دلار، بیش‌ترین حجم صکوک داخلی را منتشر کردند. در همین حال و در سال 2019، مجموع صکوک منتشر شده ایران معادل تنها یک میلیارد و 655میلیون دلار ثبت شد.

بازار صکوک با سررسید کوتاه مدت

حجم کل صکوک منتشره جهانی با سررسید کوتاه مدت از زمان شروع بازار صکوک تاکنون معادل 445میلیارد دلار است. در سال 2019 حدود 40 میلیارد دلار صکوک کوتاه مدت فروخته شد که حدود پنج میلیارد دلار نسبت به سال 2018 افزایش یافته بود. از نکات قابل توجه بازار صکوک کوتاه مدت می‌توان به سهم 83درصدی مالزی از کل صکوک کوتاه مدت منتشر شده در سال‌های 2001 تا 2019 اشاره کرد. همچنین در مدت ذکر شده بیش از 73 درصد صکوک کوتاه مدت توسط دولت‌ها منتشر شد.

پس از تاسیس شرکت بین‌المللی مدیریت نقدینگی اسلامی در سال 2013، بخشی از بازار صکوک کوتاه مدت از دسته بندی دولتی به شبه دولتی منتقل شد. همچنین از سال 2013 به بعد، به دلیل تاسیس این شرکت، صکوک بین‌المللی کوتاه مدت رشد خود را آغاز کرد. با این تمهیدات سهم دولت از انتشار صکوک کوتاه مدت در سال 2019 به 30درصد کاهش یافت.

بخش عمده بازار صکوک با سررسید کوتاه مدت تا سال 2014، از نوع داخلی بوده است. زیرا اگر ناشران صکوک در فضای بین‌المللی اقدام به انتشار صکوک کنند، لازم است علاوه بر مهیا کردن الزامات و استانداردهای بین‌المللی، از ارزهای رایج و مورد قبول جامعه جهانی استفاده کنند که این موضوع موجب افزایش ریسک‌ها و هزینه‌های مالی برای کشور ناشر می‌شود.

ایران، جامانده از بازار صکوک

همانطور که گفته شد، می‌توان ادعا کرد که سهم ایران از بازار صکوک جهانی صفر است. استفاده از این بازار به حدی مهم و تاثیر گذار است که عربستان سعودی در سال 2019 بیش از 50درصد کسری مالی خود را از طریق انتشار صکوک تامین کرد. بهره بردن از بازار صکوک نیازمند سیاست‌گذاری‌های کاربردی و و فراهم کردن ملزومات آن است تا علاوه بر ثبات داخلی، جذابیت‌های لازم برای سرمایه‌گذاری خارجی را داشته باشد. در گزارش‌های بعدی به تفصیل بیشتری از این موارد پرداخته می‌شود.

*منبع: صکوک در آینه جهانی/ محمد جواد صابری، دکتر مجتبی کاوند/ مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی/ تیر ماه 1400